Ι.Κ.Ε. 6

Κικέρων 106-43 π.Χ.

 Ο Κικέρων είναι ο εκπρόσωπος της χρυσής εποχής της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, την περίοδο δηλαδή που ήταν πριν από την κατάργηση της δημοκρατίας και την επιβολή της μοναρχίας. Αντιπροσωπεύει την μεσαία στοά μαζί με τον Παναίτιο. Πέρα όμως από την κοινή στωική αντίληψη βλέπει προς τα πίσω και παράγει ένα φιλολογικό και φιλοσοφικό έργο που επηρεάζεται από τον Πλάτωνα  (στα πολιτικά συγγράμματά του επικρατεί η διαλογική μορφή, δανείζεται του τίτλους του από τον Πλάτωνα και γράφει «περί πολιτείας» [1] και «περί νόμων»). Προσπαθεί να σκιαγραφήσει τη βάση της εξουσίας του δημοκρατικού πολιτεύματος όπως ήταν την εποχή του Κάτωνος του Πρεσβυτέρου την εποχή της αρετής της Ρώμης. Αυτήν την εποχή προσπαθεί να την σκιαγραφήσει ο Κικέρων. Προσπαθεί να σκιαγραφήσει τη σαφή πλέον διάκριση δημόσιου - ιδιωτικού. Από εκεί αντλεί ο σύγχρονος τρόπος σκέψης για το δημόσιο βίο.

Παρά τον μεικτό τύπο του πολιτεύματος κυριαρχεί η αριστοκρατία. Η σύγκλητος παίρνει τις μεγάλες αποφάσεις και την ανάθεση του δημοσίου λειτουργήματος.

Τέτοια δημόσια λειτουργήματα ήταν:

α) η ανάθεση δικτατορίας όπου ανέθεταν σε κάποιον την απόλυτη εξουσία για να φέρει σε πέρας ένα έργο, μια πράξη που όταν πραγματοποιούταν παρέδιδε την εξουσία του. Ονομαστός τέτοιος δικτάτορας ήταν ο Κινγκινάτος  519-430 π.Χ. (προς τιμή του η ονομασία της πολιτείας του Cincinnati στις ΗΠΑ). 

β) το αξίωμα του κήνσωρος. Αυτός ήλεγχε την πόλη και την ακριβή λειτουργία των θεσμών και είχε τη δυνατότητα να ασκήσει λογοκρισία.

Αυτό ήταν το πολίτευμα της αριστοκρατικής Ρώμης πριν την μεταρρύθμιση των Γράκχων. Αυτό θεωρούταν ενάρετη πολιτεία και το προβάλει ο Κικέρων ως αγαθό πολίτευμα. Αυτό το άλλαξαν οι Γράκχοι οι οποίοι προέβησαν σε αγροτικές μεταρρυθμίσεις, εκλέχθηκαν δήμαρχοι και αποδυνάμωσαν την αριστοκρατία. Ο Κικέρων θεωρεί ότι αυτό εδραίωσε τελικά τη μοναρχία.

Η μοναρχία τελικά εδραιώθηκε μετά την ναυμαχία του Ακτίου (το 31π.Χ. όπου ο Οκτάβιος νίκησε το στόλο του Αντώνιου και της Κλεοπάτρας) με το θεσμό του πρίγκιπα και μονάρχη τον Αύγουστο το 27 π.Χ. (πρόκειται για τον Οκτάβιο, το όνομα Αύγουστος του το έδωσε η σύγκλητος). Πριν από τη ναυμαχία του Ακτίου υπήρχαν οι προσωρινές μοναρχίες του Σύλα 138-78 π.Χ., του Πομπήιου 106-48 π.Χ. και του Ιουλίου Καίσαρα 100-44 π.Χ., οι οποίες όμως τυπικά έπαιρναν εντολές από τη σύγκλητο.

Ο Κικέρων θεωρεί όμως υπεύθυνους τους Γράκχους για την παρακμή του αγαθού Ρωμαϊκού πολιτεύματος. Επηρεασμένος από τη θεωρία της ανακύκλωσης των πολιτευμάτων, συνεχίζει την παράδοση που λέει ότι στη επειδή δημοκρατία κυριαρχεί ο απλός μέσος άνθρωπος αυτό είναι αιτία παρακμής.
Με τον τρόπο αυτό ανατρέπεται η δυνατότητα που είχαν οι ρωμαϊκοί θεσμοί να απορροφούν του κραδασμούς και να λύνουν σταδιακά τα προβλήματα. Από τους στωικούς (συγκεκριμένα από τον Ζήνωνα) ο Κικέρων παίρνει την έννοια του φυσικού δικαίου. Αυτό υπάρχει μέσα μας εξ αιτίας του ορθού λόγου που επίσης έχουμε μέσα μας. Αρκεί να ασκήσουμε τον ορθό λόγο απροκατάληπτα για να φτάσουμε στην έννοια του φυσικού δικαίου και να πραγματώσουμε την δικαιοσύνη. Εκ φύσεως έχουμε γεννηθεί για την πραγμάτωση της δικαιοσύνης. Αυτά τα νοήματα συζητούσαν ο Σκιπίων ο Αφρικανός 234-183 π.Χ. και άλλοι.

Η RESS PUBLICA (δημοκρατία αριστοκρατικού τύπου) είναι κτήμα του λαού συνολικά, δεν είναι ιδιοκτησία κανενός μονάρχη, κανενός ηγεμόνα, καμιάς ομάδας του λαού. Άρα από τη στιγμή που καταργείται ο δημόσιος χαρακτήρας της και έγινε πράγμα των πριγκίπων καταργείται και η ουσία αυτού του πολιτεύματος. Ο Κικέρων πέθανε το 43 π.Χ. και δεν είδε την επιβολή του θεσμού του πρίγκιπα αλλά  έβλεπε τι ερχόταν. Στο σημείο αυτό στάθηκε προφητικός. Με τον Αύγουστο αυτοκαταργήθηκε η σύγκλητος και τον διόρισε αυτοκράτορα.

Με τον Κικέρωνα αποσαφηνίζονται οι έννοιες δημόσιος βίος, φυσικό δίκαιο και αληθής υπόσταση του νόμου. Αυτά γίνονται για τους επόμενους αιώνες προσδιοριστικά στοιχεία του Ευρωπαϊκού κόσμου με την πρόσθεση του Χριστιανισμού και της ελληνικής φιλοσοφίας.

Τι είναι ο αληθινός νόμος; (vera) Lex recta ratio naturae congruens, diffusa in omnes, constans, sempiterna, quae vocet ad officium iubendo, vectando a fraude deterreat (III - 33 "De Re Publica") Ο (αληθής) νόμος είναι ορθός λόγος που συμφωνεί με τη φύση, που είναι διανεμημένος εις πάντας, σταθερός και αιώνιος που επιτάσσει το καθήκον με απειλή ποινής. 

Αυτός ο ορισμός προσαρμοσμένος σε κάποια χριστιανικά αξιώματα θα επαναληφθεί 13 αιώνες αργότερα από το Θωμά τον Ακινάτη 1225-1274.

Με την επιβολή της μοναρχίας έχουμε αποπολιτικοποίηση της ζωής, παύουν να λειτουργούν οι δημοκρατικοί θεσμοί και αυτό οδηγεί στην πτώση της πόλεως. Αυτό φαίνεται και στις μετέπειτα εξελίξεις της ρωμαϊκής φιλολογίας και φιλοσοφίας. Αυτό φαίνεται από τον Σενέκα έναν από τους εκπροσώπους της μεσαίας στοάς, συνεχιστή του Κικέρωνα και παιδαγωγό του Νέρωνα. Γεννήθηκε το 4 π.Χ. και πέθανε το 65 μ.Χ. όταν τον διέταξε ο Νέρωνας ν’ αυτοκτονήσει. Τούτος προσπάθησε να συνετίσει τους αυτοκράτορες. Μίλησε για την αποκολοκύνθωση (εκμηδενισμός του ορθού λόγου) του Κλαυδίου. Γράφει το «Περί Μεγαθυμίας», την οποία μεγαθυμία ανάγει στην υψηλότερη βασιλική αρετή, για να διδάξει το Νέρωνα. Αυτό όμως δεν πέρασε τελικά στον Νέρωνα και έτσι τελείωσε η φιλοσοφική παράδοση της Ρώμης.

Τούτο φαίνεται στο έργο του Τάκιτου 55 - 117 μ. Χ. Γράφει την ιστορία της αρχαίας Ρώμης και τον πόλεμο των Ρωμαίων με τους Γερμανούς τους οποίους θεωρεί πιο αθώους από τους Ρωμαίους. Γράφει «Ιστορίες» και καλύπτει μια μικρή περίοδο. Διαπιστώνει στην ιστορία της Ρώμης μια αντινομία μεταξύ ελευθερίας και μοναρχίας. Την ελευθερία λέει τελικά την έχουν οι βάρβαροι, οι Γερμανοί, αυτοί είναι φορείς της, γιατί η ελευθερία της Ρώμης έχει χαθεί λόγω της μοναρχίας. Η ελευθερία γεννήθηκε στα δάση. Αυτή είναι η νέα αντίληψη, γιατί μέσα στις πόλεις έχει συμβεί η αποκολοκύνθωση και των ηγεμόνων και των λαών. Ομιλεί και για τον θάνατο της ρητορικής. Σε ποιόν να απευθύνεις πλέον επιχειρήματα;

Φτάνουμε στο τέλος του 2ου αιώνα όπου ανεβαίνει στο θρόνο ένας φιλόσοφος αυτοκράτωρ, ο Μάρκος Αυρήλιος 121 - 180 μ.Χ. Γράφει όχι στα λατινικά αλλά στα ελληνικά. Αναρωτιέται πως μπορείς ν’ ασκήσεις εξουσία σε μια αυτοκρατορία που δεν είναι πλέον πολιτεία. Είναι οπαδός της επικούρειας φιλοσοφίας που ασχολείται με το πως μπορείς να φτάσεις στην αταραξία της ψυχής. Απ’ αυτόν εισάγεται η καθηκοντοκρατία, ν’ ασκείς δηλαδή με ακρίβεια τα καθήκοντά του λειτουργήματός σου ως αυτοκράτωρ. Αυτό όμως σημαίνει ότι δεν θα αλλάξεις τίποτα προσπαθώντας να κάνεις έτσι το λιγότερο κακό.

Από κει και μετά έχουμε το τέλος της πνευματικής Ρώμης. Μετά από λίγο διασπάτε σε δύο αυτοκρατορίες, μεταφέρεται η πρωτεύουσα στην Ανατολή και παύει να είναι η Ρώμη το κέντρο του κόσμου.