Ι.Κ.Ε. 4

Αριστοτέλης

Ο Αριστοτέλης έφτιαξε τη σχολή του, το Λύκειο, στην περιοχή που βρίσκεται πίσω από τις στήλες του Ολυμπίου Διός, στα ανατολικά της πόλης (σε αντίθεση με την Ακαδημία του Πλάτωνα που ήταν στα δυτικά).

Ο Αριστοτέλης αρθρώνει πολιτικές και επιστημολογικές αντιρρήσεις στον Πλάτωνα.. Οι πολιτικές αντιρρήσεις βρίσκονται στο ότι προσπαθεί να επαναφέρει τη δημοκρατική Αθήνα στο επίκεντρο του προβληματισμού και των εξελίξεων. Τον ενδιαφέρει το πως θα μπορούσε να βελτιωθεί η λειτουργία του πολιτεύματος αυτού.

Ο Αριστοτέλης όπως και ο Πλάτων είναι φορέας της γνωσιολογικής αισιοδοξίας των αρχαίων. Δεν συμφωνεί όμως με την αντίληψη του Πλάτωνα ως προς τη θεωρεία του των αρχέτυπων και αυθύπαρκτων ιδεών, ιδιαίτερα μάλιστα των αφηρημένων ιδεών. Αυτό λέει δεν είναι ούτε ρεαλιστικό ούτε σοβαρό. Πιστεύει ότι οι ιδέες υπάρχουν μέσα στα πράγματα, στον εμπειρικό κόσμο (ύλη, κοινωνία). Αυτό, μας λέει, μπορούμε να το δούμε μέσα από τη διάγνωση της τελεολογίας των πραγμάτων, δηλαδή των σκοπών που επιτελούν ως λειτουργίες ή υλικά πράγματα που χρησιμεύουν στη φύση (π.χ. το τραπέζι έχει μέσα του την ίδια τη λειτουργία του). Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του σπόρου του φυτού και της εξέλιξής του (βιολογικό πρότυπο στο παράδειγμά του). Ο κόσμος και η κοινωνία συναρθρώνεται από μια λογική τελών, σκοπών. Η ανίχνευση και διάγνωση των τελών αυτών είναι η φιλοσοφία.

Κατατάσσει σε 4 τις κατηγορίες των τελών. Αυτή είναι η Αριστοτελική τελεολογία και αναφέρεται στις αιτίες των πραγμάτων όπως εκφράζονται από τους σκοπούς στους οποίους κατατείνουν:

1)    Το υλικό αίτιο (που απαντάει στο τι είναι; των πραγμάτων).

2)    Το ποιητικό αίτιο (που απαντάει στο πως; των πραγμάτων, στη μορφή)

3)    Το είδος (δηλαδή η παρέμβαση της πράξης ή της φύσης δίνει μορφή - τη συγκεκριμένη, ειδική - στα πράγματα)

4)    Το τελικό αίτιο. Ο σκοπός προς τον οποίο κατατείνει η ζωή και η κοινωνία.

Με την τελεολογία αυτή υπάρχει φαινομενικά μια συντηρητική διάσταση στη φιλοσοφία του, γιατί μοιάζει να θέλει να κρατήσει την εξέλιξη των πραγμάτων όπως είναι. Μπορεί όμως να ειδωθεί και αντίστροφα (ξεκινώντας από το τελικό αίτιο). Τότε μπορεί να ειπωθεί ότι τα εμπόδια που παρεμβάλλονται ως προς την πραγμάτωση του τελικού αιτίου πρέπει να παρακαμφθούν. Έτσι εισάγεται ένα στοιχείο πολιτικής αλλαγής. Γι αυτό γίνονται άλλωστε οι επαναστάσεις.

Στις κοινωνίες ο τελικός σκοπός είναι η πραγμάτωση της δικαιοσύνης. Γι αυτό τον ενδιαφέρει πολύ η αποσαφήνιση των ηθικών εννοιών. Επειδή τα πράγματα κατά τον Αριστοτέλη εμπεριέχουν τις ιδέες έχουμε τη δυναμική λειτουργία της φύσης. Αν τα πράγματα είναι είδωλα των ιδεών, το τρίτον της αληθείας όπως λέει ο Πλάτων, τότε θα ήταν όλα νεκρά (συμπεριλαμβανομένης και της κοινωνίας). Όμως ο Αριστοτέλης λέει ότι είναι δυναμικά και ζωντανά. Γι αυτό ενδιαφέρεται και μελετά όλο το φάσμα της φύσης και αυτός είναι ο λόγος για το ότι τα περισσότερα συγγράμματά του είναι βιολογικά, φυσικά κ.λ.π. Προσπαθεί να δημιουργήσει ένα περίγραμμα από το Ιπποκρατικό corpus  για τη λειτουργία της ψυχής.

Αναζητώντας το πρώτο αίτιο προσπαθεί να δει τους σκοπούς της ύπαρξής του. Αυτή είναι η εντελέχεια. Η λέξη αυτή συμπυκνώνει τη γνωσιολογική διαφορά Αριστοτέλη - Πλάτωνα.     «Η κατάσταση της τελειότητας, όπου το ον θα είχε ολοκληρωτικά πραγματώσει τη μορφή του, όπου θα είχε συντελεσθεί όλη η τροχιά της κίνησής του προς τη μορφή του, ονομάζεται εντελέχεια, γιατί τότε το ον πια έχει το ίδιο το τέλος εντός του, συμπίπτει με τη μορφή του. Κάθε ον συγκεκριμένο έχει έτσι μια συγκεκριμένη εντελέχεια.» σύμφωνα με την επεξήγηση της έννοιας από τον Κ. Τσάτσο. Για παράδειγμα, η εντελέχεια της κοινωνίας είναι η δικαιοσύνη.

Ενώ όμως είναι τόσο μεταφυσική η σύλληψη του, αναπτύσσει παράλληλα μια εμπειρική μέθοδο γι αυτήν, η οποία συνίσταται στην παρατήρηση της φύσης για να συνάγουμε από τα επιμέρους τα γενικότερα.

Ο Αριστοτέλης, στα πλαίσια της εμπειρικής του μεθόδου, εκτός από τη συλλογή ζώων και φυτών έκανε και συλλογή πολιτευμάτων (συγκέντρωσε τα πολιτεύματα από 150 πόλεις) για να συνάγει τα κοινά τους σημεία ώστε να φτάσει σε κοινά συμπεράσματα σχετικά με το ζητούμενο, τη δικαιοσύνη. Έχει σωθεί όμως στις μέρες μας μόνο ένα πολίτευμα, το «Αθηναίων πολιτεία».

Τι είναι όμως η δικαιοσύνη;

Είναι μια έννοια που πραγματώνεται και στις πόλεις (εκτός από το προσωπικό επίπεδο), μεταβάλλεται δηλαδή σε κοινωνική πράξη. Είναι όμως και μια έννοια με πολλαπλά νοήματα και ως εκ τούτου δύσκολο να πραγματευθεί. Την πραγματεύεται κυρίως στα «Ηθικά Νικομάχεια» αλλά και στα «Πολιτικά», κυρίως όμως στο πρώτο έργο στο οποίο δίνει και ορισμούς.

Στα «Ηθικά Νικομάχεια» αναπτύσσοντας την έννοια της δικαιοσύνης διαφωνεί με το ότι το δίκαιο ταυτίζεται με τους νόμους. Υπάρχουν μορφές νομιμότητας (π.χ. σε μια τυραννική πολιτεία) που δεν συμπίπτουν με την έννοια της δικαιοσύνης. Για να διαπιστώσει ακριβώς το αν ταυτίζεται η δικαιοσύνη με τη συμβατική νομιμότητα έχει μαζέψει 150 ορισμούς πολιτευμάτων. Αφού  διαπιστώνει την μη ταύτισή της δικαιοσύνης με την συμβατική νομιμότητα, πάει αλλού: δικαιοσύνη είναι η ισότητα. Εδώ όμως απλώς έχει μετατοπίσει το πρόβλημα. Τι είναι το ίσον; 
------

Ως δικαιοσύνη θεωρεί την βούληση της πολιτείας ν’ αναγνωρίζει στον καθένα αυτό που του αναλογεί. Η δικαιοσύνη είναι η εντελέχεια της πόλης.

Πραγματεύεται κατ’ επέκταση και την έννοια της ισότητας: είναι το ορθό μέσο ανάμεσα στο περισσότερο και το λιγότερο. Έτσι φτάνουμε στην Αριστοτελική έννοια της μεσότητας.

Για τον Αριστοτέλη η ποινή είναι μέσο παιδείας. Φορείς της επανορθωτικής δικαιοσύνης είναι οι δικαστές. Όσον αφορά το πολιτικό δίκαιο αυτό χωρίζεται σε φυσικό και θετικό. Αυτά τα δύο είδη δικαίου μόνο στην Άριστη πολιτεία συμπίπτουν.